محدثه قاسم پور، پژوهشگر حوزه علمیه حضرت خدیجه(س)
قرآن کریم به شکل‌گیری رفتار آدمی بر اساس شخصیتش اشاره کرده و برخورداری از جامعه سالم را مستلزم داشتن افرادی با شخصیتی متعادل می‌داند. انسان سالم از دیدگاه قرآن کسی است که در گام اول بیمار نباشد و چشم و گوش بینا و شنوا و دلی روشن‌بین داشته باشد و از سوی دیگر، از آنچه دارد استفاده بهینه و شایسته کند. نیروهای ارزشمند فکری، روحی و بدنی خود را بیکار نگذارد و خود را در مسیر رشد و رسیدن به کمال نهایی قرار دهد؛ این انسان سالم است.
قرآن مجید شخصیت انسان را به‌گونه‌ای بیان کرده که هم متمایز از حیوانات است و هم انسان‌ها را تنها به‌خاطر ویژگی‌های جسمانی در یک جایگاه به شمار نمی‌آورد، بلکه انسان‌های با ویژگی‌های روحی و روانی مشابه را در یک جایگاه شخصیتی معرفی می‌کند. در نگاه قرآن، حقیقت انسان به روح و روان او است.
از منظر قرآن مجید انسان دارای شخصیت سالم، نگاهی توحیدی به نظام هستی دارد و آن را دارای خالقی توانا، حکیم، دانا و قابل اتکال می‌داند. از این رو، آرامش باطنی دارد و می‌داند همه امور در دست قدرت الهی است. در مقابل، انسان‌هایی قرار دارند که نگاهی شرک‌آلود، منافقانه یا کفرآلود دارند. افرادی که یا دچار تعدد شخصیت‌اند یا عمق نگاهشان محدود است.
انسان دارای شخصیت سالم با شناخت و ایمان به مبدأ بر این اعتقاد است که امکان شناخت آغاز هستی وجود دارد، آن هم با سیر در آفاق و مطالعه زمین. همچنان که در آیه50 سوره طه آمده است «قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی» گفت پروردگار ما کسی است که به هر چیزی، آفرینشی در خور او عطا و سپس راهنمایی کرده است.
دیگر اینکه آفریننده هستی، نظام تکوین را براساس حکمت، علم و به اندازه آفریده است و همه موجودات هستی را در یک مجموعه کاملاً مرتبط و هماهنگ خلق کرده است. به‌گونه‌ای که هر یک از موجودات اعم از بسیط و مرکب در مجموعه هستی نقش شایسته خود را ایفا می‌کند. در آیه2 سوره اعلی می‌خوانیم: «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَی؛ نام پروردگار والاترت را تسبیح بگو؛ همان کسی که آفریده و مرتب کرد و کسی که معین کرده و رهنمون ساخت».
مهم‌تر اینکه علم خداوند به افراد، امور و پدیده‌ها از هر کس و هر چیز حتی از خود موجودات بیشتر است. خداوند در آیه54 سوره اسرا می‌فرماید: «رَبُّکمْ أَعْلَمُ بِکمْ إِن یشَأْ یرْحَمْکمْ أَوْ إِن یشَأْ یعَذِّبْکمْ وَمَا أَرْسَلْنَاک عَلَیهِمْ وَکیلاً» یعنی پروردگارتان به حالات شما داناتر است. اگر بخواهد و شایسته باشید، بر شما رحمت می‌آورد و اگر بخواهد و مستحق باشید شما را عذاب می‌کند و تو را بر آنان به عنوان کارساز و نگهبان نفرستادیم.
دیدگاه انسان سالم به جهان هستی
انسان سالم جهان هستی را هدفدار می‌داند که از روی حکمت جریان دارد. در آیه91 سوره آل‌عمران آمده است: «الَّذِینَ یذْکرُونَ اللهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلاً سُبْحَانَک فَقِنَا عَذَابَ النَّار» افرادی که در حال ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلوهایشان خدا را یاد کرده و در آفرینش آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند، در حالی که می‌گویند: ای پروردگار ما! این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای؛ منزهی تو، پس ما را از عذابِ آتش حفظ کن. این انسان به ناپایداری دنیا ایمان دارد.
در آیه 46 سوره کهف آمده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَالْبَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّک ثَواباً وَخَیرٌ أَمَلا» یاد کن روزی که کوه‌ها را روان می‌گردانیم و زمین را آشکارا و مسطح می‌بینی و مردمان را گردآوری می‌کنیم و هیچ یک از ایشان را فروگذار نمی‌کنیم.
شناخت انسان با شخصیت سالم
انسان باشخصیت سالم استعداد خود را می‌داند. در آیه 233 سوره بقره آمده است هیچ کس جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌شود. انسان سالم گناه نمی‌کند و اگر لغزشی داشته باشد، استغفار می‌کند و ناامید نمی‌شود. همچنان که در آیه 135 سوره آل‌عمران آمده است: کسانی که چون کار زشتی کنند یا بر خودشان ستم روا دارند، خدا را یاد می‌کنند. پس برای گناهانشان آمرزش می‌طلبند و چه کسی جز خدا پیامد گناهان را می‌آمرزد و بر آنچه انجام داده‌اند، در حالی که می‌دانند گناه است، پافشاری نمی‌کنند.
یکی از ابعاد شخصیت سالم در قرآن مجید که نماد و نمود ارزش‌ها، باورها، انگیزه‌ها و اندیشه و تأثیر آن‌هاست، ویژگی رفتاری است. در قرآن مجید بسیار بر نقش عمل صالح در رستگاری و رسیدن به حیات طیبه تأکید شده و انسان شایسته کسی به معرفی شده که در کنار ایمان به خداوند و انجام عمل صالح، خیرخواه و مشفق بر بندگان بوده است و آنان را به نیکی‌ها دستور می‌دهد. همچنان که در آیه 3 سوره عصر آمده است: «إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِا» یعنی کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند و یکدیگر را به حق و شکیبایی سفارش می‌کنند.
انسان با شخصیت سالم به آن آنچه می‌گوید، عمل می‌کند و اگر توان عمل به کاری ندارد به دیگران هم دستور انجام آن را نمی‌دهد. در آیات 2 و 3 سوره صف آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا می‌گویید آنچه را انجام نمی‌دهید؟ نزد خدا موجب خشم بزرگ است اینکه چیزی را بگویید که انجام نمی‌دهید».
فرد سالم عدالت اجتماعی و اقتصادی را سرلوحه کار خود دارد و زشتی گروهی مخالف، او را به ستمگری وادار نمی‌کند.
در آیه 8سوره مائده آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! قیام‌کنندگان برای خدا و گواهی‌دهندگان به دادگری باشید و البته کینه‌ورزی گروهی، شما را به اینکه عدالت نکنید واندارد. عدالت کنید که آن به خودنگهداری نزدیک‌تر است و خودتان را از عذاب خدا حفظ کنید که خدا به آنچه می‌کنید، آگاه است».
شخص سالم در گفتار و رفتارش آرامش دارد. در آیاتی، قرآن کریم خودش را شفا دانسته است. مانند آیه ۵۷ سوره یونس که فرموده است: ای مردم، برای شما از جانب پروردگارتان مجموعه‌ای از پندها فرستاده شد که شفای آنچه در سینه‌های شماست، بوده و وسیله هدایت و رحمت مؤمنان است. در آیه ۸۲ سوره اسرا نیز می‌فرماید: ما از قرآن، آن چیزی را که شفا و رحمت برای مؤمنان است، فرو می‌فرستیم.
همچنین در آیه 44 سوره فصلت می‌فرماید: بگو این قرآن برای آنان که ایمان آورند وسیله هدایت و شفاست.
ایمان به خداوند (مبدأ)، قیامت (معاد) و فرشتگان الهی، کتاب‌های آسمانی، پیامبران الهی، جهان غیب و عمل صالحِ برآمده از ایمان عمیق، سلامت روان را میسر و ممکن می‌کند.
تنها مرجع ارائه الگو در شخصیت سالم انسانی، پیام‌آوران آسمانی‌اند که در عین انسان بودن و بشر خواندن خود، در سه حوزه عاطفه، شناخت و رفتار، بهترین الگوی سلامت روان بوده‌اند.
ویژگی‌های شخصیت سالم در قرآن مجید در ابعاد مختلفی بیان و تبیین شده است. شخصیت سالم قرآنی، الگوی همه‌جانبه برای همه انسان‌ها در زمان‌ها و مکان‌های مختلف است و محدود به زمان یا مکان خاصی نیست. سلامت روان و بهداشت روان افراد، تحت تأثیر الگوهای فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی جوامع مختلف قرار دارد اما براساس عرف اجتماعی و فرهنگی جوامع، متغیرهای آن متفاوت نیست. اگر چه شاید جامعه‌ای رفتاری را سالم بداند، در حالی که آن رفتار سالم نیست یا از سلامت کامل برخوردار نیست.
نظر شما